بررسی اشکالات حکم‌ناپذیری ذاتِ عاری از تعینات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه عرفان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)/ قم. ایران.

چکیده

اهل معرفت ذات الهی را بدون در نظر گرفتن تجلیات یا تعینات، فوق تنزیه و تشبیه می‌دانند. از نظر ایشان، «ذات بی‌تعین» برتر از هر حکم و توصیفی است و همهٔ توصیف‌های ذات ناظر به «ذات به حسب تعینات»‌اند. این ادعا در نگاه اول، دست‌کم سه اشکال عمده دارد: 1) خودمتناقض است، 2) مستلزم همهٔ اشکالات نظریهٔ کلامی تعطیل است، 3)  برخلاف نصوص دینی و حتی بسیاری از متون عرفانی است که در آنها به‌ظاهر ذات بما هی ذات توصیف شده‌اند.
در نوشتار حاضر، با روشن تحلیلی ـ توصیفی، این سه اشکال را ارزیابی کرده‌ و نشان داده‌ایم که هر سه از عدم توجه به قیود حکم‌ناپذیری ذاتِ عاری از تعینات برخاسته‌اند. منظور عارفان از حکم‌ناپذیر ذاتِ بی‌تعین، نه این است که خداوند مطلقاً ناشناختنی و توصیف‌ناپذیر است تا ادعای ایشان خودمتناقض یا مستلزم تعطیل باشد و نه به معنای سلب صفات کمالی از ذات الهی است که با توصیفات شرعی و عرفانی منافات داشته باشد. عرفا مانند سایر اندیشمندان برجستهٔ مسلمان، شناخت اجمالیِ حضوری و حصولی ذات الهی را و همچنین توصیف ذات حق را به اندازهٔ شناختی که از او برای مخلوق ممکن است،‌ قبول دارند. سخن عارفان این است که همهٔ شناخت‌ها و تمام توصیف‌های ما محدود و متعین و ناقص و از راه تعینات و به اندازهٔ تعینات هستند و در حد ذات بی‌تعین او نیستند،‌ به‌طوری‌که حتی تعبیر «ذات بی‌تعین» نیز یک نوع توصیف متعین از اوست نه یک شناخت اجمالی از ذات بی‌تعین او.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the problems of the Indescribability of the God without determinations

نویسنده [English]

  • Ahmad Saeidi
Associate professor and faculty member of Imam Khomeini Educational and Research Institute/ Qom/ Iran
چکیده [English]

Mystics consider the divine essence without considering its determinations to be indescribability. According to them, "God's essence" is superior to any judgment and description, and all the attributes of essence refer to "assignments of essence".
At first glance, this claim has at least three major problems: (1) it is self-contradictory, (2) it requires all the problems of some theological theories, (3) it is contrary to religious texts and even many mystical texts, in which it appears that the essence are described.
In this article, we have evaluated these three forms with analytical-descriptive method and we have shown that all three of them are the result of not paying attention to the correct meaning of indescribability. The mystics mean by the indescribability, is not that God is absolutely unknowable and indescribable, so that their claim is not self-contradictory or requires closure, and it does not mean to deprive the divine nature of perfect attributes, which contradicts with religious and mystical descriptions.
Mystics, like other prominent Muslim thinkers, accept the brief knowledge of God's essence, as well as the description of the essence of truth, to the extent that it is possible for a creature to know Him.
The mystics say that all our cognitions and all our descriptions are limited, determined, and incomplete, through determination and to the extent of determination, and they are not describe His indeterminate essence, so that even the term "indeterminate essence" is a kind of definite description of Him.

کلیدواژه‌ها [English]

  • essence
  • determinism
  • judgment
  • indeterminacy
  • mysticism
  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌شعبه حرانى، حسن‌بن‌على‏،‌ (1363) (1404ق)، تحف العقول‏ عن آل الرسول(ص)، تصحیح و تعلیق از علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: مؤسسه نشر اسلامی (جامعه مدرسین‏ قم).
  3. ابن‌عربی، محیى‌الدین، (۱۳۷۰)، فصوص الحکم، تعلیقات از ابوالعلاء عفیفی، چاپ دوم، تهران: الزهراء.
  4. ابن‌عربی، محیى‌الدین، (بی‌تا)، الفتوحات المکیة، بیروت: دارالصادر.
  5. آملی، سیدحیدر، (۱۳۶۸)، جامع الأسرار و منبع الأنوار، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى وزارت فرهنگ و آموزش عالى.
  6. جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۷۲)، تحریر تمهید القواعد، قم: الزهراء.
  7. حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین محمد، (۱۳۸۵)، دیوان حافظ، چاپ چهارم، تهران: زوار.
  8. حسن‌زاده آملی، حسن، (۱۳۷۳)، انه الحق، قم: قیام.
  9. حسن‌زاده آملى، حسن، (۱۳۶۴)، الهى‌نامه، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء.
  10. حسن‌زاده آملى، حسن، (۱۳۸۱)، هزار و یک کلمه، چاپ سوم، قم: بوستان کتاب.
  11. خمینی، (امام) روح‌الله، (۱۳۷۴) (۱۴۱۶ق)، شرح دعاء السحر، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
  12. سبزوارى، ملاهادی، (۱۳۸۲)، دیوان حکیم سبزوارى (اسرار)، تهران: نشر ابن‌یمین.
  13. شریف الرضى، محمدبن‌حسین‏ (1414ق)، نهج البلاغة، تحقیق از صبحی صالح، قم: هجرت‏.
  14. صدرالمتألهین، (۱۹۸۱م)، الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الاربعة، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث.
  15. صدرالمتألهین، (بی‌تا)، ایقاظ النائمین، با مقدمه و تصحیح دکتر محسن مؤیدی، تهران:‌ انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران.
  16. صدرالمتألهین، (۱۳۸۳)، شرح اصول الکافی، تعلیقات ملاعلی نوری، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏.
  17. فارابی، ابونصر، (۱۴۰۵ق) (الف)، الجمع بین رأى الحکیمین، مقدمه و تعلیق از: البیر نصرى نادر، چاپ دوم، تهران: الزهراء.
  18. فارابی، ابونصر، (۱۴۰۵ق) (ب)، فصوص الحکم، تحقیق از شیخ محمدحسن آل‌یاسین، چاپ دوم، قم: بیدار.
  19. فناری، شمس‌الدین‌محمدحمزه، (۱۳۷۴)، مصباح الأنس بین المعقول و المشهود، تهران: مولی.
  20. قونوی، صدرالدین، (۱۳۷۴)، مفتاح الغیب، چاپ شده در: فناری، شمس‌الدین محمدحمزه، (۱۳۷۴)، مصباح الأنس بین المعقول و المشهود، تهران: مولی.
  21. قونوی، صدرالدین، (۱۳۷۵)، النفحات الإلهیة، تهران: مولى.
  22. قونوی، صدرالدین،‌ (۱۳۸۱)، إعجاز البیان فى تفسیر أم القرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
  23. قونوى، صدرالدین، (۱۳۷۱)، النصوص، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
  24. قیصری، داود، (۱۳۷۵)، شرح فصوص الحکم، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
  25. قیصری، داود، (۱۳۸۱)، رسائل قیصرى، چاپ دوم، [تهران]: مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران.
  26. کلینى، محمدبن‌یعقوب‌بن‌اسحاق، (1429ق)‏، کافی، تحقیق دارالحدیث‏، قم: دارالحدیث‏.
  27. مجلسى، محمدباقر، (1403ق)،‏ بحار الأنوار، تحقیق جمعى از محققان‏، چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  28. مصباح یزدی، محمدتقی، (۱۳۹۱)، آموزش فلسفه، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى‌(ره).
  29. ناییجى، محمدحسین، (۱۳۸۸)، ترجمه و شرح مصباح الانس، قم: آیت اشراق.
  30. نوری، مولی‌علی، (۱۳۶۳)، التعلیقات على مفاتیح الغیب، چاپ شده در: صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم (1363)، مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح از محمد خواجوی، تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگى.
  31. یزدان‌پناه، سیدیدالله، (۱۳۸۹)، مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش سیدعطاء انزلی، قم:‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌(ره).